Οδός Φιλελλήνων

Πηγή: http://www.iranon.gr/ATHINA/ATHINA.htm

Επί της οδού Φιλελλήνων, σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων από το κτίριο της Βουλής, βρίσκεται κτισμένη η "Ρώσικη εκκλησία", όπως έχει επικρατήσει να αποκαλείται στις μέρες μας. Έχοντας ανεγερθεί περί τα μέσα του 11ου αιώνα, αποτελεί μια από τις παλαιότερες εκκλησίες της Αθήνας. Διάφορες φήμες και «μυστικά έντυπα» (ας μην τα ξαναλέμε) ήθελαν την εκκλησία αυτή να συνδέεται με ένα εκτεταμένο δίκτυο στοών κάτω από την Αθήνα.

Η "Ρωσική εκκλησία", ανάμεσα στις οδούς Φιλελλήνων, Σουρή και Βασιλίσσης Αμαλίας.

Υπάρχει πράγματι μια κρύπτη κάτω από τη "Ρώσικη εκκλησία", πριν όμως φτάσουμε σ' αυτή, θα πρέπει να κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, ώστε η εξήγηση των όσων δούμε στο εσωτερικό της να καταστεί εμφανής.

Σύμφωνα λοιπόν με την αρχαιολογική υπηρεσία, και βάσει των εκεί ευρημάτων, στο σημείο όπου σήμερα στέκει η εκκλησία λειτουργούσε κατά την αρχαιότητα διδασκαλείο, αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα.

Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, επί αυτοκράτορα Αδριανού, κατασκευάστηκε στο χώρο βαλανείο (ρωμαϊκά λουτρά). Το βαλανείο λειτουργούσε αξιοποιώντας τα νερά ενός παραποτάμου του Ηριδανού, ο οποίος διερχόταν (και διέρχεται ακόμα σήμερα υπογείως, όπως θα δούμε) από το σημείο. Διέθετε μάλιστα και υπόκαυστο, υπόγειο δηλαδή θάλαμο θέρμανσης των υδάτων του βαλανείου.

Κατά τη βυζαντινή εποχή, επί αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας (797 - 802 μ.Χ.), θεμελιώθηκε επί του βαλανείου μικρό χριστιανικό ναΰδριο, ενώ στα μέσα του 11ου μ.Χ. αιώνα στο χώρο ιδρύθηκε γυναικεία μονή, η μονή της "Παναγίας Σωτήρας του Λυκοδήμου". Τότε κτίστηκε και ο ναός της "Ρώσικης εκκλησίας", ο οποίος αποτελούσε το καθολικό της μονής. Για τις μετέπειτα περιπέτειες του ναού αυτού, και για κάποια επιπρόσθετα στοιχεία, ας δούμε τι αναφέρει ο Δ. Καμπούρογλου στο βιβλίο του "Αι Παλαιαί Αθήναι" (ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ):

...Και πρώτον, παραμείνας (ο ναός της "Ρώσικης Εκκλησίας" - ναός Λυκοδήμου, όπως ονομαζόταν κατά την εποχή του Καμπούρογλου) έξω της τειχησθείσης ποικιλοτρόπως πόλεως -κατά τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, κατά την φραγκοκρατίαν και κατά τους προ του 1778 τουρκικούς- εγκατελείφθη συν τω χρόνω, έμεινεν άνευ ενοριτών και ήρχισε να καταρρέη.

Κατά τα Μοροζινιακά (πολιορκία της Αθήνας από τους Ενετούς - κανονιοβολισμός και καταστροφή από τους Ενετούς στις 26/9/1687 του μεσαίου τμήματος του Παρθενώνα, τον οποίο οι Τούρκοι είχαν μετατρέψει σε πυριτιδαποθήκη), φαίνεται ότι παρεβλάβη ουσιωδώς. Δια την κατασκευήν του περιτειχίσματος της πόλεως του έτους 1778 εστερήθη της ωραίας και ωχυρωμένης περιοχής του. Κατά την Επανάστασιν κανονιοβολισμοί κατέρριψαν μέρος του τρούλλου· και από της εγκαταστάσεως του Βασιλείου δεν έμεινεν ποίμνιον, το οποίον να μη εζήτησεν υπό τους θόλους του Λυκοδήμου προστασίαν κατά της μανίας του Βορρά, συναρογούσης και της απαραιτήτου ποιμενικής πυράς.

Τέλος τω 1847 εζητήθη, και παρεχωρήθη η παρά πάντων εγκαταλελειμμένη εκκλησία αύτη, εις την ρωσικήν κυβέρνησιν, δια να χρησιμεύση προς επιτέλεσιν των θρησκευτικών καθηκόντων των εν Αθήναις Ρώσσων· αλλ' ετέθη εις το παραχωρητήριον ο χαρακτηριστικός όρος: «να μη παραβλαβή ο αρχικός της ρυθμός!» 'Αξιος ο μισθός των.

Ευθύς τότε όμως επιτροπή ειδικών απεφάνθη, ότι πρέπει να κρημνισθή και να ιδρυθεί νέος ναός εις την θέσιν του παλαιού. Αλλά νεαρός Έλλην μηχανικός, έχων αρωγόν και τον φιλίστορα Ρώσσον Αρχιμανδρίτην, ανέλαβε μετά θάρρους να συμπληρώση και να ενισχύση τεχνικώς και καλλιτεχνικώς το παλαιόν οικοδόμημα.

Εξετελέσθη δε μέχρις ελαττώματος αριστοτεχνικώς η εργασία αύτη· ούτως ώστε, εις κοινόν οφθαλμόν να καθίσταται δυσδιάκριτον το παλαιόν του νέου, και να θεωρήται συνήθως ο Λυκόδημος, ως νέον οικοδόμημα ρυθμού παλαιάς εμπνεύσεως.

Εις την σειράν της ιστορίας δεν παρεθέσαμεν και τας εξής περιπέτειας: ότι κατά τίνα σεισμόν του 17ου αιώνος (18ου για την ακρίβεια - E Online - ΕΛΛΑΔΑ) κατέπεσαν -κατά την εσπέραν του Αγίου Χαρίτωνος μάλιστα- τα κελλία του Λυκοδήμου και διερράγη και αυτός ο ναός·...

...Κατά τας γενομένας από του 1852 μέχρι του 1856 ανασκαφάς εις την περιοχήν του Λυκοδήμου, κατεδείχθη, ότι ήτο ούτος αρχικώς βαλλανείον, ίσως το επισημότατον της πόλεως, έχον και υπόκαυστον, ούτινος σώζωνται οι 258 κεραμοποίητοι κιονίσκοι. Ότι άνωθεν αυτών ήσαν πέντε νεκρικοί θάλαμοι, πλήρεις οστών των παλαιών ενοριτών του Λυκοδήμου και κάτωθεν αυτών διήρχετο ο εις την Αγίαν Τριάδα εμφανιζόμενος ποταμός.

Επάνω δε από όλον αυτό το πανδαιμόνιον, υπήρχε το περίφημον κελλί, εντός του οποίου εφησύχαζε περιώνυμος ασκητής, εκεί διανύσας τον βίον, εκεί και τερματίσας αυτόν. Ίσως δε να είναι αυτός και ο τελευταίος ενορίτης, του οποίου τον θάνατον προανήγγειλε μαύρος αλέκτωρ, φωνήσας τρις, από το κατακόρυφον του θόλου της εκκλησίας σημείον...

...Διετηρήθησαν εντός του ναού παλαιαί τίνες τοιχογραφίαι στοργικώς περιβαλλόμεναι από την γραφικήν του Θειρσίου αίλην· διετηρήθησαν δε και αι περισωθείσαι ακκιδογραφίαι, δύο των οποίων οδηγούν ημάς εις την επίλυσιν του μυστηρίου της παρωνυμίας του ναού τούτου.

Και οι Περιηγηταί και αι παραδόσεις γνωρίζουν την εκκλησίαν ταύτην ως Παναγίαν Σωτήραν του Λυκοδήμου. Αυτό και ο Αρχιμανδρίτης Αντωνίνος ηθέλησεν οπωσδήποτε να το διαιωνίση, χαράξας επί της ΒΔ γωνίας του νέου περιβόλου την σωζομένην επιγραφήν: «Οδός Λυκοδήμου».

Ξένοι τίνες, και ξενόσυρτοι εκ των ημετέρων παρ' όλα ταύτα, χαρακτηρίζουν τον Ναόν ως 'Αγιον Νικόδημον. Σημειωτέον δε ότι και οι Ρώσσοι ως Αγίαν Τριάδα καθιέρωσαν τον ναόν των, έχοντα δύο παρεκκλήσια: το του Αγίου Νικολάου και το του Αγίου Νικοδήμου, ούτινος το όνομα επικρατήσαν επεβλήθη, ως συνεχίσαν το παλαιόν Λυκόδημον.

Το παρωνύμιον τούτο του ναού, εσχέτισαν τίνες προς το αρχαίον Λύκειον. Η αλήθεια όμως είναι, ότι πρόκειται περί κτήτορος, του οποίου το επώνυμον ήτο Λυκόδημος.

Οι Αθηναίοι αυτοί Λυκόδημοι, και ως Λύκοι εμφανιζόμενοι, εξέλιπον υπό την αρχικήν τουλάχιστον μορφήν του επωνύμου των.

Μια από τις διασωθείσας ακκιδογραφίας του παλαιού ναού αγγέλει εις ημάς ότι κατά το έτος 6553 από κτίσεως Κόσμου ήτοι κατά το έτος 1044 μ.Χ. (επειδή πρόκειται περί Δεκεμβρίου) απέθανεν ο πρωτοκτήτωρ Στέφανος. 'Αλλη δε πάλιν ακκιδογραφία, ότι τω 1051 απέθανεν ο Επιφάνιος Λύκος.

Ότι και ο Στέφανος, Λυκόδημος ήτο, αποδεικνύεται εξ ακκιδογραφήματος μεταγενεστέρου του ανωτέρω, αναγνωσθέντος εις την Ώμορφην Εκκλησιά περί τινός Στεφάνου Λύκου, απογόνου ως φαίνεται του κατά το 1044 αποθανόντος. Ουδέν άλλο γνωρίζομεν μέχρι τούδε περί της οικογενείας ταύτης, το δε πνεύμα του ασκητού του κελλίου ηρνήθη να μας διαφωτίσει.

Όπως επεξηγείται στα παραπάνω, η "Ρώσικη εκκλησία" της οδού Φιλελλήνων είναι πράγματι Ρωσική, υπαγόμενη μέχρι και σήμερα στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι δε αξιοσημείωτη η ονοματολογική συνέχεια του συγκεκριμένου τόπου, με το αρχαιοελληνικό διδασκαλείο που ήταν αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα να δίνει με την πάροδο των αιώνων τη θέση του στη μονή Λυκοδήμου, πρωτοκτήτορας της οποίας υπήρξε κάποιος Στέφανος Λυκόδημος, προερχόμενος από την αρχαία αθηναϊκή οικογένεια των Λύκων, σύμφωνα με τον Καμπούρογλου.

Ας καταδυθούμε όμως τώρα στην κρύπτη του ναού, και μαζί και στους αιώνες της εκεί θαμμένης αρχαίας ζωής.

Σημείωση: Τις φωτογραφίες της υποενότητας αυτής μας παραχώρησε ο φίλος του site "Cernavus". Τον ευχαριστούμε θερμά.

Στον περίβολο της "Ρώσικης εκκλησίας", λίγα μέτρα έξω από αυτή, υπάρχει μια σιδερένια καταπακτή, κλειδωμένη με δύο χοντρά λουκέτα.

Η καταπακτή του περιβόλου της εκκλησίας.

Από την καταπακτή ξεκινούν τα 15 περίπου σκαλοπάτια μιας μικρής κατηφορικής στοάς.

Η καταπακτή, από το εσωτερικό της στοάς.

Η κατηφορική στοά στρίβει προς τα δεξιά.

Στα έξι περίπου μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, η στοά οδηγεί σε μια σιδερένια πόρτα.

Η στοά οδηγεί σε      αυτή την πόρτα.

Λήψη από την άλλη πλευρά της πόρτας

 

    Σπασμένη βάση ή κορυφή αρχαίας κολώνας, κάτω από το τελευταίο σκαλοπάτι της στοάς.

Έχοντας περάσει κανείς την πόρτα αυτή, αριστερά του βλέπει μια άλλη στενή σιδερένια πόρτα.

Κάποιοι ερευνητές είχαν υποστηρίξει ότι η στενή στοά που ξεκινάει από τη συγκεκριμένη πόρτα συνδέεται με ένα εκτεταμένο δίκτυο στοών κάτω από την Αθήνα. Στην πραγματικότητα, η στοά προχωράει σε απόσταση τεσσάρων περίπου μόλις μέτρων και σταματά σε ένα ρηχό αρχαίο πηγάδι.

Η στοά προχωράει...

προχωράει λίγο ακόμα...

...και σταματά στον αυλό αυτού του πηγαδιού.

Ο αυλός του πηγαδιού         προς τα κάτω...

και προς τα πάνω.

Οι σωληνώσεις και η ηλεκτρική εγκατάσταση που διακρίνονται στις παραπάνω φωτογραφίες εξυπηρετούν τη λειτουργία μιας αντλίας, η οποία αντλεί και παροχετεύει τα νερά του πηγαδιού, αποτρέποντας τα από το να πλημμυρίσουν το χώρο. Τα αναβλύζοντα αυτά ύδατα προέρχονται από το υπόγειο ρεύμα του Ηριδανού ποταμού.

Επιστρέφοντας τώρα κανείς στην πρώτη σιδερένια πόρτα στη βάση των σκαλοπατιών, και έχοντας τη στην πλάτη του, βλέπει να εκτείνεται στα δεξιά του ένας θάλαμος, από το μέσο του οποίου εξέχει ένας αρχαίος κιονίσκος.

Πιο πέρα στο θάλαμο, στη βάση μιας κεραμόκτιστης καμάρας, υπάρχει ένας δεύτερος κιονίσκος, και πίσω από αυτόν, μια μικρή τετράγωνη σιδερόπορτα.

Πίσω από την τετράγωνη αυτή πόρτα εκτείνονται οι σειρές από τις κεραμόκτιστες κολώνες που στέγαζαν το υπόκαυστο του βαλανείου.

Οι κολώνες του υποκαύστου, 258 τον αριθμό, σύμφωνα με τον Καμπούρογλου.

Επιστρέφοντας και πάλι στην αρχική σιδερόπορτα στη βάση των σκαλοπατιών, έχοντας αριστερά τη μικρή στοά που οδηγεί στο πηγάδι, και δεξιά το δωμάτιο με τους κιονίσκους και την είσοδο προς το υπόκαυστο, μπροστά μας εκτείνεται ένας διάδρομος που οδηγεί σε ένα μικρό χώρο, όπου βρίσκονται συγκεντρωμένα διάφορα αρχαία λείψανα.

Δίπλα, υπάρχει μια ακόμα σιδερόπορτα.

Η πόρτα αυτή οδηγεί σε ένα μικρό στενόμακρο χώρο, μήκους ενός μόλις μέτρου, ο οποίος κάποτε χρησίμευε ως οστεοφυλάκιο.

Λίγο παραδίπλα, μια επιγραφή μας πληροφορεί ότι στο σημείο όπου σήμερα ορθώνεται το μέγαρο Μποδοσάκη, 40 περίπου μέτρα από τη "Ρώσικη εκκλησία", βρισκόταν κάποτε κτισμένη η μονή Λυκοδήμου.

Προχωρώντας, και αφήνοντας πίσω μας το χώρο με τα συγκεντρωμένα αρχαία λείψανα, φτάνουμε μπροστά σε μία δίοδο, από την οποία ξεκινούν ανηφορικά σκαλοπάτια.

Περνώντας την καμάρα της παραπάνω φωτογραφίας, φτάνουμε σε ένα μικρό πλάτωμα. Απέναντι υπάρχει τοίχος...

...ενώ προς τα δεξιά τα ανηφορικά σκαλοπάτια συνεχίζονται και φτάνουν σε μια καταπακτή που οδηγεί στο εσωτερικό της "Ρωσικής εκκλησίας".

Ένας αγωγός εξαερισμού, από αυτούς που ξεπροβάλλουν στον περίβολο της εκκλησίας.

Αριστερά, λεπτομέρεια ψηφιδωτού δαπέδου, και δεξιά, μανουάλι μαζί με καντήλια, κάπου στο χώρο της κρύπτης.

Αυτός είναι σε γενικές γραμμές ο χώρος της κρύπτης κάτω από τη "Ρώσικη εκκλησία". Δίοδοι προς στοές εκτεινόμενες πέραν της κρύπτης δεν υπάρχουν σήμερα. Δεν αποκλείεται, όμως, να υπήρξαν τέτοιες δίοδοι κατά το παρελθόν. Ας μην ξεχνάμε ότι το βαλανείο κτίστηκε επί Αδριανού, την ίδια εποχή που κατασκευάστηκε και το φερώνυμο υδραγωγείο, υπόγειοι κλάδοι του οποίου διέρχονταν σε μικρή απόσταση από το σημείο. Ίσως ο σεισμός του 1705, που κατέστρεψε μεγάλο τμήμα της εκκλησίας, να προκάλεσε και την κατακρήμνιση της οροφής τυχόν υποκείμενων στοών. Ίσως, πάλι, τυχόν εκτεινόμενες πέραν της κρύπτης στοές να σφραγίστηκαν σε κάποια εποχή κατόπιν ανθρώπινων παρεμβάσεων. Ίσως. Πάντως, η αίσθηση που δημιουργεί ο υπόγειος χώρος στον επισκέπτη είναι περίεργη, ενώ η σιγαλιά που επικρατεί στο εσωτερικό του έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη βοή του δρόμου, λίγα μέτρα ψηλότερα.